Spoiler alert
Trigger warnings: seksueel misbruik, fysiek en mentaal geweld, verkrachting, zelfmoordpoging
We moeten het even hebben over Nederlandse klassiekers. Zogenaamde tijdloze romans, waarvan de titels zelfs bij niet-lezers bekend in de oren klinken en die al decennia pronken op de leeslijsten van middelbare scholen. Een van die romans is Turks Fruit van Jan Wolkers, voor het eerst gepubliceerd in 1969. Wie aan Turks Fruit denkt, denkt aan (heel veel) expliciete seks. Een halve eeuw geleden, tijdens de seksuele revolutie van de jaren zestig, sloeg dit boek aan bij de mensen. Het hoofdpersonage Erik is een Amsterdams kunstenaar, houdt van dieren en is altijd in voor een potje wilde en vrije seks – toonbeeld van de naoorlogse generatie. En dit beeld is blijven hangen. Daarnaast wordt Turks Fruit gezien als een boek over een meeslepende liefde. Maar is dat eigenlijk wel terecht? Zoals is af te leiden uit de trigger warnings hierboven, gebeurt er nogal wat in het boek dat niet door de beugel kan. Het geweld dat in het boek voorkomt, voornamelijk gericht tegen vrouwen, is hidden in plain sight. Een heftige relatie waarin veel misbruik voorkomt wordt herinnerd als ‘een meeslepende liefde’ en seksueel geweld en verkrachting wordt herinnerd als ‘vrije, wilde seks’. Het is hoognodig om deze klassieker over ‘liefde en seks’ eens met andere ogen te bekijken, en te zien dat het eigenlijk een product van, en een spiegel op, de patriarchale samenleving is.
Turks Fruit verhaalt over Olga die op een dag een onbekende lifter meeneemt in haar auto. Plotseling legt deze jongen, Erik, zijn hand ongevraagd op haar knie. Deze aanranding leidt uiteindelijk tot een relatie. Olga trekt zelfs in bij Erik in zijn appartementje in Amsterdam, waar ze de hele dag seks met elkaar hebben. Het maakt Erik niet uit hoe Olga zich voelt, hij moet haar hebben. Zelfs als ze haar ouders bezoeken en ze verdrietig is omdat haar vader op sterven ligt, ook al is seks duidelijk het laatste waar ze aan moet denken:
“En ’s avonds in bed lag ze week in mijn armen te zuchten, met slierten nat haar tegen haar gezicht gekleefd. Maar dat neukte lekker, dat willoze apathische lichaam. En ik had haar er bijna toe verleid het pessarium niet aan te doen, want het is nergens zo zinvol een kind te maken als boven een stervende.”
Erik gebruikt Olga als een seksspeeltje, een gebruiksvoorwerp, waarvan hij vindt dat het tot zijn beschikking hoort te staan wanneer hij maar wenst. Toch blijft Olga bij Erik en uiteindelijk trouwen ze zelfs.
Op een dag gaan ze uit eten met haar moeder en een zakenrelatie van haar moeder. De zakenrelatie glimlacht naar Olga en Olga glimlacht terug. Erik en zijn ego kunnen dat allemaal niet hebben. Het is zelfs zo erg dat hij de hele tafel onderkotst. Niet lang daarna is zijn woede nog steeds niet bekoeld en haalt hij met zijn vuist uit, die Olga middenin het gezicht treft. Dit is voor Olga de druppel en ze besluit bij Erik weg te gaan. Een paar weken later belt Erik haar en nadat hij nog eens fijntjes heeft uitgelegd dat ze dat blauwe oog verdiend had, vraagt hij om een ontmoeting. En zo komt het dat Erik niet lang daarna bij Olga op de stoep staat. Hij grijpt haar bij binnenkomst direct hard bij haar armen en zoent haar, terwijl Olga duidelijk aangeeft dat ze dat niet wil. Ze praten tot het zo laat is dat hij niet meer naar huis kan. Daarom mag hij blijven slapen op de logeerkamer, maar het is niet zijn intentie om te gaan slapen. Midden in de nacht sluipt hij naar Olga’s kamer. Wat volgt is een aaneenschakeling van misbruik. Na ongevraagd binnen te zijn gekomen, trekt hij zijn broek uit en penetreert hij haar terwijl ze nog slaapt. Wanneer ze wakker wordt en zegt dat ze wil dat hij van haar afgaat, gaat hij door. Hij blijft haar verkrachten tot hij zonder condoom in haar klaarkomt. Deze scène is een van de heftigste uit het boek.
Het huwelijk met Erik wordt beëindigd door middel van een scheiding, op grond van overspel dat door haar gepleegd is. Zij is inmiddels samen met de zakenrelatie die de lezer zich nog herinnert van het diner. Wat volgt is een verhandeling van Eriks leven na Olga. Hij beleeft een hele hoop one night stands,waarbij hij vrouwen zonder uitzondering respectloos behandelt en seksistisch typeert. En passant schrijft Wolkers over mensen met het syndroom van Down in stigmatiserende termen en over een zwarte vrouw in racistische bewoordingen.
Aangezien Erik de verteller is, krijgen we maar mondjesmaat mee wat er met Olga gebeurt na de scheiding. Wel komt ze Erik nog eens tegen en ze gaan koffie drinken. Olga vertelt dat de verhouding met de zakenrelatie niet zo lang geduurd heeft en dat ze getuige is geweest van een zelfmoordpoging van hem. Daarna trouwt Olga weer met iemand anders. Deze echtgenoot komt elke avond dronken thuis, is agressief en probeert haar te verkrachten. Opnieuw vlucht Olga naar haar moeder, maar deze keer is ze zwanger. Ze wil graag een abortus, die provisorisch wordt uitgevoerd waardoor haar eierstokken ontsteken. Nog een keer zal ze trouwen, met een zakenman met wie ze emigreert naar een niet nader genoemd Arabisch land. Door haar ontstoken eierstokken doet de seks pijn, waar haar man maar weinig begrip voor heeft en zich daarom elke avond bezat. Ze krijgt een los contact met iemand anders, en wanneer haar man daar achter komt mishandelt hij hem en haar. En hij trekt een revolver, waarmee hij Olga in het gezicht schiet en bedreigt haar wanneer ze bij hem weggaat. Wanneer Olga Erik nog eens tegenkomt uit ze in Eriks woorden ‘allerlei verwijten’, die in de realiteit eigenlijk een hartverscheurend beklag vormen over haar ongelukkige leven.
“Toen ik haar vroeg of ze niet kon lachen om al die dingen van vroeger, zei ze: ‘Nee ik lach niet meer. Toen ik begon dacht ik, het leven is een sprookje. Ik ga trouwen, ik word gelukkig. Maar ik ben heel wat minder gelukkig dan ik dacht te worden.’”
Olga’s leven was miserabel. Ze is drie keer getrouwd en in elk van de drie huwelijken is ze fysiek en mentaal mishandeld. Ze is aangerand en verkracht. Ze wordt geslagen en in haar gezicht geschoten. Ze sterft jong aan een hersentumor. Olga is haar hele leven lang de speelbal geweest van mannen die haar zagen als speelgoed, een stuk vuil, een waardeloze lichaamsopening.
Je zult wellicht denken, je moet deze roman in haar historische context plaatsen. Het is niet meer 1969, het is 2019. De boodschap die dit boek geeft, is geen boodschap van nu. We willen jongeren nu iets anders leren. Helaas blijkt dat niet het geval te zijn. Op de website www.lezenvoordelijst.nl waar het boek wordt aangeraden en docenten informatie over het boek kunnen krijgen, wordt Turks Fruit omschreven als ‘het verhaal van een intense liefdesrelatie’. Het boek is ‘een grote roman over de grote zaken van het leven – liefde, kunst en de dood. Het dieptepunt zijn de vragen ‘om over na te denken’: ‘Hoe diep kan de liefde zitten?’ En ‘Hoe ver ga je voor iemand die jou heeft laten zitten?’
Zo komt het dat middelbare scholieren lezen over structureel geweld jegens en de onderdrukking van vrouwen en zij geacht worden dit te herkennen als allesomvattende liefde. En dat is precies het probleem. Onze maatschappij heeft – net als Jan Wolkers – een male gaze en is daarom blind voor het geweld dat Olga wordt aangedaan. Door deze male gaze verwijten we vrouwen die na jaren van geweld en seksueel misbruik bij hun man weggaan ‘hem te hebben laten zitten’. Het is typerend voor een structureel patriarchaal systeem waarin onze ‘klassiekers’ zijn geschreven én worden gelezen. Het wordt tijd dat we deze gaze van ons afschudden en het boek met andere ogen bekijken. Waarom leren we onze leerlingen niet dat Olga staat voor vele generaties vrouwen die ongelukkig en onderdrukt opgroeien? Waarom leren we onze jongeren niet dat alles wat Erik haar aandoet in geen enkel geval oké is? Waarom leren we ze niet dat de mannen die haar verkrachten en mishandelen strafbaar zijn? Waarom leren we ze niet dat er duizenden vrouwen zijn als Olga, in 1969 én in 2019, die vastzitten in giftige en abusive relaties? Middelbare scholieren moeten leren over toxic masculinity, rape culture en consent, zodat de jongeren van nu niet de Eriks en Olga’s van morgen worden.
Door: Nynke Anna van der Mark @NAvdMark
DEEL
Lees ook
Recensie: Invisible Women – Caroline Criado Perez
Recensie: Wij zijn Angela
Recensie: On Fire. The Burning Case For A Green New Deal – Naomi Klein
